Στο blogspot thess.gr, στις 26.10.2015, δημοσιεύτηκε το παρακάτω άρθρο του κ. Ιωσήφ Βαένα σχετικά με τη χρήση ταφοπλακών στο Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου της Θεσσαλονίκης.
Τον Μάρτιο του 2013 η διαμερισματική σύμβουλος του Δήμου Θεσσαλονίκης Τίλντα Καράσσο κατά τη διάρκεια της ομιλίας της στην Πλ. Ελευθερίας είπε κάτι που πιστεύω ερμηνεύει ορθά την σημερινή κατάσταση στις σχέσεις Εβραίων και Χριστιανών στη Θεσσαλονίκη: "...ήρθε η ώρα να αναγνωρίσουμε οτι η πορεία μας στην Κατοχή δεν υπήρξε κοινή". Ομολογώ ότι δεν έχω συζητήσει μαζί της το τι την οδήγησε σε αυτή την διαπίστωση ή το τι αλλαγές θα οδηγούσε η παραδοχή αυτή της διαπίστωσης. Αυτό που όμως ξέρω είναι ότι το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης δεν ορίζεται απλώς μέσω της απουσίας του, αλλά και διαμέσου της απτής παρουσίας του. Και δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από την πιο γνωστή εκκλησία της πόλης, τον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου.
Ο Ι.Ν. του Αγίου Δημητρίου είναι ίσως ο πλέον χαρακτηριστικός ναός της πόλης. Χρονολογείται από τον 5ο αιώνα, αν και συνεχείς αναστηλώσεις σημαίνουν ότι ο ναός είναι ουσιαστικά σύγχρονος. Σημαντικότερη είναι η τελευταία μετά την πυρκαγιά του 1917 που τον κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικά. Για πολλά χρόνια έμεινε ερειπωμένος μέχρι την έναρξη εκτεταμένων εργασιών αναστήλωσης που σταμάτησαν το 1938, λίγο πριν τον θάνατο του αρχιτέκτονα Ζάχου που τις είχε αναλάβει. Έτσι αναφέρει τόσο η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, όσο και το Υπουργείο Πολιτισμού - αυτό που όμως δεν αναφέρεται είναι η εμπλοκή τους στο Ολοκαύτωμα και την τύχη του παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου.
Το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης ήταν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο του κόσμου με περίπου 350.000 υπαρκτούς τάφους, (η Εβραϊκή θρησκεία απαγορεύει αυστηρά την εκταφή των νεκρών), εξιστορώντας την ιστορία της παλαιότερης θρησκευτικής ομάδας της Θεσσαλονίκης. Τάφοι επιζούν, ακόμα και σήμερα, από τον 3ο αιώνα ΜΚΕ (1) και υπήρξε η τελευταία κατοικία εβραίων για αιώνες μέχρι τους νεκρούς εβραίους στρατιώτες στο αλβανικό μέτωπο και τα πρώτα θύματα του Ολοκαυτώματος. Προπολεμικά είχαν υπάρξει προσπάθειες απομάκρυνσης του εκ μέρους των Χριστιανών που είχαν αποβεί άκαρπες λόγω της σθεναρής αντίστασης των Εβραίων. Η Γερμανική Κατοχή όμως επέτρεψε την πραγματοποίηση αυτών των σχεδίων και έτσι ενώ οι Εβραίοι ήταν κλεισμένοι στα γκέτο, συνεργεία του Δήμου Θεσσαλονίκης μπήκαν για να αρχίσουν την καταστροφή. (2) (3) Μια συμβολική αρχή, γιατί όπως είναι εύκολα κατανοητό, το μέγεθος του νεκροταφείου ήταν τέτοιο, που ήταν αδύνατο να ολοκληρωθεί σε μερικούς μήνες, αν όχι χρόνια εν μέσω πολέμου. Οι πρώτες καταστροφές όμως έδωσαν το σήμα να αρχίσει το πλιάτσικο στα πολύτιμα οικοδομικά υλικά του νεκροταφείου - τα μάρμαρα και τα τούβλα των τάφων- αλλά και στουςίδιους τους νεκρούς, με το ψάρεμα κρανίων για την εξαγωγή των χρυσών δοντιών (4) ή των πτωμάτων για ιατρικά πειράματα (5). Εχουμε μιλήσει στο thess για τις χιλιάδες ταφόπλακες με τις οποίες είναι κτισμένη η Θεσσαλονίκη, αλλά ο Ναός του Αγίου Δημητρίου μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για την συμμετοχή της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης.
Ηδη από τον Ιανουάριο του 1943, την ώρα που οι Εβραίοι ήταν μαντρωμένοι σε γκέτο εντός της πόλης, το εκκλησιαστικό συμβούλιο των 40 Εκκλησιών ζήτησε τούβλα"εκ των κατεδαφιζόμενων Ισραηλιτικών Νεκροταφείων". (6) Δεν υπήρξε η μόνη, αλλά υπήρξε η πλέον καταδικαστέα χρήση, μιας και δεν μπορεί να δικαιολογηθεί ούτε από την πείνα, ούτε από την άγνοια για το μέγεθος της ιεροσυλίας. Συνέχισαν άλλες ενορίες, όπως της Αγίας Σοφίας, της Παναγίας Χαλκέων, του Γρηγορίου Παλαμά, του Αγίου Κωνσταντίνου, της Οσίας Ξένης, της Υπαπαντής, των Αγίων Πάντων, του Αγ.Γεωργίου στην Νεάπολη, του Αγίου Ελευθερίου του Ντεπώ, του Αγ.Θεράποντος στην κάτω Τούμπα, του Φιλύρου, του Νέου Ρυσίου, της Παναγίας στην Καλλιθέα, της Καλαμαριάς και της Πυλαίας. Μεταξύ των ενοριών είναι και αυτή του Αγίου Δημητρίου, όταν και τον Οκτώβριο του 1943 με το α/α 1189-18/10/43 έγγραφό της ζητάει την παρέμβαση της Μητρόπολης προς την υπηρεσία δημοσίων έργων της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας (και συνεπακόλουθα στους Γερμανούς που έλεγχαν τη διάθεση των υλικών) 500 ταφόπλακων και 20.000 πλίνθων. Το αίτημα εγκρίνεται μέσα σε 20 μέρες με το έγγραφο α/α 1310-15/11/43.
Τα υλικά αυτά ήταν απαραίτητα γιατί η αναστήλωση του ναού, που ήταν ακόμα ημιτελής μιας και υπήρχαν ακόμα διαφωνίες για το αν έπρεπε να ακολουθηθεί το σχέδιο Ζάχου από την επιτροπή των Σωτηρίου/ Ορλάνδου/ Παρασκευόπουλου/ Ξυγκόπουλου/ Πελεκανίδη/ Βασιλείου/ Μαλάκη που τον είχε διαδεχθεί. (7)
'Οταν επέστρεψαν είτε από τα βουνά που κατέφυγαν, μαζί με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, είτε από το Αουσβιτς, οι Εβραίοι αντιμετώπισαν μια τραγική κατάσταση. Τα σπίτια τους είχαν γίνει βόρα μεσεγγυούχων και αντιμετώπιζαν την εχθρότητα τόσο των Χριστιανών, όσο και των δημοσίων αρχών. (8) Το νεκροταφείο ήταν σαν ένας βομβαρδισμένος τόπος, αλλά ακόμα διατηρούνταν πολλοί τάφοι. Αυτό φαίνεται από το απλό γεγονός ότι συνέχιζαν τις τυμβωρυχίες για τα χρυσά δόντια, όσο και από το γεγονός ότι ακόμα μέχρι το 1947 υπήρχαν προσπάθειες τερματισμού του βανδαλισμού με τοποθέτηση φρουρών. (9) Άλλωστε αποτελεί πεδίο έρευνας το πού έθαβαν οι Εβραίοι τους νεκρούς τους από την απελευθέρωση το '44 μέχρι και την δημιουργία του Νέου Εβραϊκού Νεκροταφείου στη Σταυρούπολη - χαρακτηριστικά αναφέρω έγγραφο ενός Εβραίου προς την Ι.Κ. Θεσσαλονίκης, το Δεκέμβριο του '45, με το οποίο αρνείται το διορισμό του σε επιτροπή προς εύρεση νέου νεκροταφείου. (10) Ακόμα και οι μεταπολεμικές φωτογραφίες της καταστροφής, μαρτυρούν για εκατοντάδες άθικτων τάφων.
Αιτήματα χρήσης ταφόπλακων ως οικοδομικό υλικό κατέθεσαν τόσοι πολλοί δημόσιοι φορείς, που ουσιαστικά πρέπει να αναρωτηθούμε ποιός δεν συμμετείχε. Δημοσιευμένες αναφορές περιλαμβάνουν το Δήμο που χρησιμοποίησε ταφόπλακες για πεζοδρόμια μέχρι και την πλακόστρωση της λεωφ. Στρατού, τη Μητρόπολη που αναφέραμε ήδη, το Πανεπιστήμιο (πριν καν μεταφερθεί στη νέα πανεπιστημιούπολη), την Ιωαννίδειο Σχολή για κατασκευή τουαλέτων κ.ο.κ. (2). Η περίπτωση του Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου πρέπει να ήταν η πλέον εμβληματική, μιας και είναι η μόνη για την οποία σώζονταιδημόσιες και επανειλημμένες προσπάθειες της Ι.Κ. Θεσσαλονίκης για τον τερματισμό της λεηλασίας, όπως και αναφορές εβραίων ιστορικών, που κατά τ' άλλα δίσταζαν να μιλήσουν.
Κομβικό σημείο αποτελούσεη άρνηση του εφόρου αρχαιοτήτων Πελεκανίδη να σταματήσει χρησιμοποιεί ταφόπλακες, ακόμα και 2 χρόνια μετά την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1946. Η απάντηση του στις εκκλήσεις της Ι.Κ. Θεσσαλονίκης ήταν ότι το κράτος είχε απαλλοτριώσει το νεκροταφείο και άρα τα οικοδομικά υλικά εντός του ήταν δικά του. Επίσης υποστήριζε ότι πολλές ταφόπλακες ήταν κλεμμένες χριστιανικές ταφόπλακες και επίσης ότι οι Χριστιανοί ξεθάβουν τους νεκρούς και άρα δεν υπάρχει πρόβλημα να συμβεί το ίδιο και με τους Εβραίους, αντιθέτως η χρήση των ταφοπλακών είναι για "ιερό" σκοπό. Αυτή η σύνοψη, μαζί με την περίπτωση της χρησιμοποίησης χριστιανικών ταφοπλακών για την πλακόστρωση της Πλ. Συντάγματος επί δημαρχίας Γιατράκου στην Αθήνα, αποτελούν το κυρίως σώμα των απολογητών της καταστροφής του νεκροταφείου. (12) Αξίζει το κόπο να δούμε ένα προς ένα τα επιχειρήματα του:
Α. το νεκροταφείο, έκτασης περίπου 350 στρεμμάτων από την Παλαιά Φιλοσοφική μέχρι το Καυταντζόγλειο,ήταν ιδιοκτησία της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Οι τίτλοι για περίπου 50 στρέμματα ήταν σύγχρονοι, ενώ για τα υπόλοιπα ήταν εθιμικώ δικαίω ιδιοκτησία της. (13) Άλλωστε και το ίδιο το κράτος δεν αμφισβητούσε την ιδιοκτησία, ενώ η νομική υπηρεσία του Δήμου μεσούσης του πολέμου θεώρησε ότι ο Δήμος δε μπορούσε να ζητήσει μερίδα γιατί ήταν ιδιωτική ιδιοκτησία. (2) Το νεκροταφείο ποτέ δεν απαλλοτριώθηκε, απλώς μεταγράφηκε ως"εγκατελειφθέν εκ των ιδιοκτητών" (!) το 1943. Απόφαση που μεταπολεμικά προσβλήθηκε από την Ι.Κ. Θεσσαλονίκης και έμεινε μετέωρη για δεκαετίες, μιας και το Δημόσιο δεν είχε ούτε τίτλους ιδιοκτησίας, ούτε να παρουσιάσει απόφαση απαλλοτρίωσης ή κάποια αποζημίωση.
Β. Οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι ομολογούν ότι εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία για να προχωρήσουν σε ανασκαφές. Τα συνολικά ευρήματα τους (7), (14) ήταν 32 ταφόπλακες με λατινικές/ελληνικές επιγραφές, 12 επιτύμβιοι βωμοί, 3 τμήματα αγαλμάτων, ένα αέτωμα, 6 κομμάτια σαρκοφάγων με παραστάσεις και ένα βυζαντινό ανάγλυφο. Ας σημειωθεί ότι λόγω των περιορισμών της εβραϊκής θρησκείας τα αγάλματα και τα ανάγλυφα είναι αδύνατον να χρησιμοποιήθηκαν από Εβραίους και άρα έχουμε περίπου ένα ποσοστό 0,009% των εβραϊκών ταφόπλακων που ήταν χριστιανικές που χρησιμοποιήθηκαν από τους Εβραίους. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό τις έκανε άξιες διάσωσης - σήμερα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο - αλλά όχι η ηλικία ή ιστορική αξία τους.
Γ. Σύμφωνα με τον εβραϊκό θρησκευτικό νόμο τα νεκροταφεία είναι περισσότερο ιερά και από τις συναγωγές, δεν υπάρχει πιο ιερό σημείο. (15) Ο εβραϊκός νόμος απαγορεύει την μετακίνηση των νεκρών, όπως και τη χρήση οποιουδήποτε υλικού από το νεκροταφείο για οποιαδήποτε χρήση - ούτε καν των λουλουδιών.Η ανασκαφή σε εβραϊκό νεκροταφείο, η χρήση ταφόπλακων/τούβλων ως οικοδομικών υλικών αποτελεί την ύψιστη ιεροσυλία που θα μπορούσε να γίνει. Ακόμα και σήμερα, το 2015, ο χώρος του Πανεπιστημίου σύμφωνα με ορισμένους ραβίνους θεωρείται ιερός, λόγω της παρουσίας οστών, και απαγορεύεται π.χ. η πρόσβαση Κοανίμ σε αυτόν.
Δ. Σύμφωνα με την Χριστιανική Ορθόδοξη θρησκεία η εκταφή των νεκρών επιτρέπεται και μάλιστα συνήθως στην τριετία ή πενταετία. (16) Σύμφωνα με τους κανονισμούς λειτουργίας των χριστιανικών νεκροταφείων, οι δε ταφόπλακες μπορούν να παραδοθούν στη Διεύθυνση Οδοποιίας μετά από σχετικό αίτημα και να χρησιμοποιηθούν. (12) Μπορεί να είναι, ανάλογα με την αισθητική του καθενός, κακόγουστο, αλλά είναι νόμιμο και δεν απαιτεί βανδαλισμό τάφων. Αντίθετα η Εβραϊκή θρησκεία δεν επιτρέπει την εκταφή.Η χρήση εβραϊκών ταφοπλακων ως οικοδομικό υλικό υποδηλώνει ότι κάποιος ή κάποιοι τις έκλεψαν και για να το κάνουν βεβήλωσαν τάφους. Πρόκειται δηλαδή για τα ποινικά κολάσιμα αδικήματα της κλοπής και της προσβολής νεκρού.
Επιπλέον αυτές οι πλάκες αποτελούν τις μόνες αποδείξεις ύπαρξης των οικογενειών που δολοφονήθηκαν στο Αουσβιτς και έσβησαν οριστικά.Δηλαδή αποτελούν απόδειξη τόσο ενός εγκλήματος ποινικού, θρησκευτικού όσο και ιστορικού. Δεν είναι απλά εγκαταλελειμμένα υλικά σε δεύτερη χρήση, αλλά αντικείμενα ιστορικής και συναισθηματικής αξίας που στο τέλος αποτελούν προϊόντα εγκλήματος.
Σήμερα ο Άγιος Δημήτριος παραμένει μια εκκλησία που θεμελιώθηκε σε ένα έγκλημα, τόσο ποινικό, όσο και θρησκευτικό. Τα τούβλα και μερικές ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν, αν και αρκετές ταφόπλακες επέζησαν γιατί προορίζονταν για την πλακόστρωση, που δεν πραγματοποιήθηκε λόγω αρχαιολογικών εργασιών. Ακόμα και σήμερα μερικές ταφόπλακες στο πάτωμα του Ναού εμφανίζουν μερικά εβραϊκά γράμματα, ενώ στο πάρκο επιζούν θραύσματα παρά τη συμφωνία αφαίρεσης τους μεταξύ Μητρόπολης και Ισραηλιτικής Κοινότητας. Δε ξέρω το τι θα μπορούσε να γίνει - η αφαίρεση των ταφόπλακων/τούβλων είναι αδύνατη πλέον - αλλά αυτό που ξέρω είναι ότι ο Μπουτάρης έχει δίκιο όταν λέει ότι η ευθύνη δεν είναι συλλογική και ούτε μεταβιβάζεται, αλλά από την άλλη οι φορείς έχουν θεσμική συνέχεια και είναι φορείς μνήμης με συνέχεια στον χρόνο. Ξέρω επίσης ότι η ανάγκη ανάγνωσης των διαφορετικών πορειών μας είναι ακόμα στην αρχή και απαιτεί ένα ψυχικό σθένος γιατί αμφισβητεί τις βεβαιότητες πάνω στις οποίες έκτισαν οι Εβραίοι και Χριστιανοί την μεταπολεμική ζωή τους. Είναι όμως απαραίτητο για να καθαρίσει το νέφος από ψιθύρους, ένοχες φήμες και για τους δυο και να μπορέσει η Θεσσαλονίκη να εγκαταλείψει τον 20ο αιώνα και να προχωρήσει τον 21ο.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:
1. Εβραίοι πάνω σε σωρό κατεστραμμένων ταφόπλακων το 1945. Πίσω τους φαίνονται – άθικτοι – παλαιότεροι τάφοι/πηγή: Γιαντ Βασέμ
2. Ο Αγ.Δημήτριος με ταφόπλακες. Διακρίνεται η διαφήμιση της Αίγλης/ πηγή: Γιαντ Βασέμ
3. O Αγιος Δημήτριος των Νεκρών Εβραίων/ πηγή: http://abravanel.wordpress.com
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. https://abravanel.wordpress.com/2010/03/14/ancient-jewish-necropolis-thessaloniki/
2. Απαραίτητη ανάγνωση του ιστορικού καταστροφής είναι η πρωτοπόρα ακαδημαϊκή εργασία του δρ. Λεόν Σαλτιέλ με αναλυτική παράθεση πηγών -> https://www.academia.edu/8343279/Dehumanizing_the_Dead_The_Destruction_of_Thessaloniki_s_Jewish_Cemetery_in_the_Light_of_New_Sources
3. Το ρεπορτάζ της Σοφίας Χριστοφορίδου αποτελεί μια πιο ευκολοδιάβαστη σύνοψη της εργασίας -> https://sofistories.wordpress.com/2014/12/04/jewish_cemetary_thessaloniki/
4. “Κυνηγοί Κρανίων”, Η.Πετρόπουλος στο “Σχολιαστής”, Μάιος 1986
5. Απομνημονεύματα του Κ.Αλεξανδρίδη σε υπό έκδοση μελέτη
6. “Η ελληνική ορθόδοξη εκκλησία της Θεσσαλονίκης και το Ολοκαύτωμα”, Β.Ριτζαλέος στον συλλογικό τόμο “Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια”
7. Bulletin de Correspondance Hellenique, 68 – 69, 1944 – 1945. http://cefael.efa.gr/detail.php?site_id=1&actionID=page&serie_id=BCH&volume_number=68&issue_number=0&ce=o7qugc28h2f99p1no23o848i5ak2o55a&sp=442
8. Ενδεικτικά http://thess.gr/blog/4088
9. http://www.jta.org/1947/03/12/archive/guards-placed-around-salonika-cemetery-following-a-j-c-interventton
10. Γενικά Αρχεία Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, ευχαριστώ την Α.Αρούχ για την υπόδειξη
11. Jewish Telegraphic Agency, October 18th 1946. “Greek Authorities Defend Use of Ancient Jewish Tombstones to Reconstruct Church” ->http://www.jta.org/1946/10/18/archive/greek-authorities-defend-use-of-ancient-jewish-tombstones-to-reconstruct-church
12. Σχετικά με την υπόθεση ->http://www.hri.org/E/1998/98-11-18.dir/keimena/greece/greece2.htm
13. Περί τίτλων ιδιοκτησίας στο Σ. Σάλεμ, «Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις 6 (2001). Αναδημοσίευση στα Χρονικά -> http://www.kis.gr/files/chronika_sep_oct_2002.pdf
14. Χρονικά αρχαιολογικά. Ανασκαφαί, έρευναι και τυχαία ευρήματα εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα έτη 1940-1950 υπό Χαραλ. Μακαρόνα -> http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_02/ekd_pemk_02_makaronas.pdf
15. Ενδεικτικά, ελλείψει σεφαραδίτικης ραβινικής αρχής online, παραθέτω ενημερωτικό φυλλάδιο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αντβέρπης -> https://www.uclouvain.be/cps/ucl/doc/chaire-droitreligions/documents/Report_Burial_in_Jewish_Belief_Euroepan_Agudas_Yisroel_2008_final.pdf
16. “Η τάξη κατά την εκταφή των κεκοιμημένων μας”, Θεμιστοκλέους Χ στο Εφημέριοc, Aπρίλιος 2008 -> http://www.ecclesia.gr/greek/archbishop/default.asp?id=333&what_main=1&what_sub=6&lang=gr&archbishop_who=2&archbishop_heading=%CE%9A%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1
ΠΗΓΗ: Blogspot thess.gr
